PIERWIOSNEK: Jakie jest jego działanie i zastosowanie?

Wiesiołek wiosenny to jeden z symboli wiosny, który co roku widzimy na łąkach i ogrodach wokół naszych domów. Jest popularny ze względu na swój wygląd, ale także wysoką zawartość substancji aktywnych i pozytywny wpływ na nasze zdrowie. Powiemy Ci, jakie mamy pierwiosnki, gdzie rośnie wiesiołek jary i jaki wpływ ma wiesiołek na organizm człowieka.

Co to jest pierwiosnek?

Pierwiosnek (łac. Primula) to rodzaj głównie roślin wieloletnich z rodziny pierwiosnków. Większość z nich pochodzi z Europy i Azji, ale kilka gatunków pochodzi również z obu Ameryk. Generalnie wolą chłodne, wilgotne powietrze, a zbyt dużo ciepła i światła słonecznego nie są dla nich dobre. Niektóre wymagają gleb raczej wapiennych, inne zaś lubią kwaśne.

Z wyglądu pierwiosnki charakteryzują się włóknistymi korzeniami i zmieloną rozetą liści z sękatym kłączem. Na końcach pojedynczych pędów lub wyjątkowo na pędach wyrastających ze środka rozety liściowej znajdują się pięciopłatkowe kwiaty, zwykle ułożone w baldachimy lub główki. Kielichy są w kształcie dzwonu, lejka, bulwiaste lub cylindryczne, a korona ma kształt lejka lub chrząszcza.

Kwiaty pierwiosnków są zwykle najbardziej uderzającą rzeczą, która uderza przechodnia, gdy gdziekolwiek spotka te rośliny. W zależności od gatunku i odmiany mogą różnić się kolorem od białego przez żółty i czerwony do różowego, niebieskiego lub fioletowego. Owoce są kuliste lub jajowate, zawierają liczne nasiona.

W sumie botanicy wyróżniają dziś około 550 różnych gatunków pierwiosnków. Ze względów praktycznych dzieli się je na kilka grup, a mianowicie pierwiosnki kuliste, poduszkowe, okalające, podniebienne i dzwonkowate. Do najbardziej znanych należą:

• pierwiosnek (Primula veris),
• najmniejszy pierwiosnek (Primula minima),
• Pierwiosnek zwyczajny,
• wiesiołek lejkowaty (Primula obconica),
• wiesiołek zębaty (Primula denticulata),
• wdzięczny pierwiosnek (Primula amoena),
• Pierwiosnek farinosa,
• wiesiołek włochaty (Primula hirsuta),
• Wiesiołek japoński (Primula japonica),
• wiesiołek szerokolistny (Primula latifolia),
• Pierwiosnek pionowy,
• wiesiołek różowy (Primula Rosea),
• pierwiosnek (Primula vialii),
• Primula elatior – znany również jako wiesiołek jasnożółty,
• Primula auricula – zwana także wiesiołkiem ogrodowym.

Jeśli chodzi o zastosowanie wiesiołka, wiele gatunków znalazło zastosowanie przede wszystkim jako rośliny ozdobne. Sadzi się je w kwietnikach, ale także w donicach i skrzynkach, gdzie przykuwają uwagę każdego, kto przechodzi obok. Ponadto od niepamiętnych czasów pierwiosnki były również wykorzystywane jako rośliny lecznicze, a ludzie zbierali ich kwiaty, liście, owoce i korzenie. Najczęściej przygotowywali herbatę, którą stosowali jako lek na kaszel, grypę, zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc i bóle reumatyczne.

Wiesiołek wiosenny

Nazwa ta nawiązuje do wieloletniej rośliny zielnej z rodziny pierwiosnków, która na naszym terenie jest częściowo chroniona. Oznacza to, że chociaż możesz ostrożnie zbierać kwiaty i kwiaty na wolności, zdecydowanie nie wolno ci zabierać kłączy i korzeni do domu. Podobnie zabrania się jakiegokolwiek niszczenia roślin na wolności, w tym także wyrywania sadzonek na własny użytek.

Chociaż wiele osób podejrzewa, że pierwiosnek jest wiesiołkiem wiosennym, niektórym osobom czasami myli się ta podwójna nazwa. Ale dodatkowo istnieje wiele innych nazw narodowych używanych dla tej rośliny. Należą do nich np. nazwy buckeye biały, ziele św. Piotra, klucz św. Piotra, przyprawa św. Piotra, kwiat św. Piotra, pierwiosnek, pierwiosnek, jaskier czy ziele dny moczanowej. Łacińskie słowo oznaczające pierwiosnek to Primula veris.

Dziurawiec św. Piotra, jak powszechnie nazywa się pierwiosnek, to nazwa wywodząca się prawdopodobnie z legendy o św. Piotrze. Mówi się, że pewnego razu zostawił swój pęk kluczy do bram nieba na łące, a tam, gdzie je zostawił, wyrosła kiść pierwiosnków. Jednak mówi się również, że św. Piotr otwiera naturę wiosną poprzez pietruszkę. Jednak nazwa może również pochodzić od niemieckiego terminu schlüsselblume, gdzie schlüssel oznacza klucz, a blume to kwiat.

Jak wygląda wiesiołek wiosenny?

Według botaników wiesiołek jest ziołem, które wraz z kwiatem osiąga wysokość od około 20 do 25 centymetrów. Jego sękaty, podziemny kłącze wytwarza miękkie i pomarszczone liście, które są jajowate do podłużnych, ząbkowane w całości i zazwyczaj ułożone w przyziemną rozetę. W środku wyrasta prosta, owłosiona łodyga.

Z biegiem czasu na pędach pojawiają się kwiaty ułożone w jednostronne okwiaty, charakterystyczne dla niektórych gatunków kwiatostany przypominające grona. Każdy kwiat pierwiosnka ma zazwyczaj żółty kolor i przyjemny zapach. Poszczególne kielichy są w kształcie dzwonu, bladozielone lub bladożółte i oddalone od rurki korony, natomiast sama korona ma obrzeże w kształcie misy.

Wiesiołek wiosenny jest rośliną owadożerną, co oznacza, że jest zapylany przez owady. Owocem tej rośliny jest wówczas torebeczka zawierająca nasiona, za pomocą których wiesiołek się rozmnaża. Zimą jednak roślina przechodzi w fazę uśpienia, kiedy wszystkie liście wysychają, a nasiona muszą zostać poruszone przez zimno (stratyfikacja), w przeciwnym razie nie wykiełkują.

Ponadto pierwiosnki mogą również rozmnażać się wegetatywnie. Ich organami wegetatywnymi są kłącze z włośnikami i liście wyrastające z kłącza. Organami generatywnymi są kwiaty i owoce. Jeśli chodzi o kwitnienie wiesiołka, ma to miejsce pomiędzy marcem, kwietniem a majem. Kwiaty zapylane są następnie przez trzmiele i inne ptaki białoskrzydłe, a także motyle.

Gdzie rośnie pierwiosnek?

Jak zapewne zauważyłeś, wiesiołek jary to gatunek rośliny występujący w całej Europie. Wiosną można go znaleźć prawie wszędzie, z wyjątkiem obszarów najbardziej wysuniętych na północ i południe, gdzie nie rośnie. Jego zasięg rozciąga się nawet do Szwecji, Norwegii, Anglii, Irlandii, północnej Hiszpanii i Włoch. Rośnie jednak także w Azji, a wtórnie rozprzestrzeniła się do Ameryki Północnej.

W Europie Środkowej wiesiołek wiosenny najczęściej występuje w lasach dębowych i ciepłolubnych lasach dębowych, ale można go również spotkać w kwiecistych i wapiennych lasach bukowych lub w lasach suchych. Jednakże nie występuje zwykle na łąkach i nie występuje również na pastwiskach o wysokim poziomie wód gruntowych. Preferuje gleby obojętne do lekko kwaśnych i może zasiedlać tereny o glebach cięższych, natomiast nie toleruje terenów o glebie bardzo kwaśnej.

Jakie są podgatunki wiosenne pierwiosnka?

Wiesiołek jary to bardzo zmienny gatunek, który botanicy dzielą na kilka konkretnych podgatunków. Różnią się one głównie kształtem i owłosieniem liści, ale także wielkością lub kształtem kielicha w przypadku kwiatów. Podgatunkiem nominowanym jest wiesiołek wiosenny, który występuje u nas na obszarach od nizin po podgórze.

Oprócz tego występuje także wiesiołek wiosenny szary, który można spotkać w cieplejszych rejonach Europy Środkowej (w tym na naszym terytorium). Wiesiołek jary rośnie głównie w południowej Europie, natomiast wiesiołek wielkolistny można spotkać na przykład w Rosji, Turcji i północnym Iranie. Jednakże w przyrodzie można spotkać także hybrydy wiesiołka jarego i innych gatunków, np. wiesiołka średniego.

Możliwe zamieszanie

Wiesiołek wiosenny jest również powszechnie mylony w Europie z wiesiołkiem wyższym (Primula elatior), dlatego czasami nazywany jest pierwiosnkiem. Różni się jednak bladożółtymi kwiatami, których kielichy są dociśnięte do korony. Preferuje bardziej wilgotne środowisko i występuje na łąkach, gdzie zwykle nie spotyka się wiesiołka jarego.

Ochrona gatunku

Biorąc pod uwagę wielkość wiesiołka jarego występującego niegdyś na terenie , wiele osób uważa go za roślinę pospolitą. Dziś jednak sytuacja jest nieco inna. W niektórych krajach zaliczany jest do gatunków zagrożonych, a wiesiołek jary jest jednym z rzadszych gatunków wymagających uwagi.

Ale dlaczego wiesiołek wiosenny jest chroniony? Niestety, w wielu miejscach pierwotnego zasięgu liczebność populacji maleje, głównie z powodu innego sposobu użytkowania gruntów, które otrzymują coraz większe ilości składników odżywczych (głównie azotu) z otaczającego krajobrazu. W Europie największym problemem w tym zakresie jest zwiększanie produkcji rolnej, zaorywanie użytków zielonych czy stosowanie herbicydów.

Inną przyczyną spadku liczebności pierwiosnków są dotychczasowe praktyki leśne, ale także odchodzenie od tradycyjnego wypasu i koszenia łąk. Obecnie jednak nasiona wiesiołka jarego często dodaje się do mieszanek nasion z kwiatami polnymi, co częściowo zwiększyło liczebność ich populacji.

Zawarte substancje

Działanie lecznicze poszczególnych roślin uwarunkowane jest obecnością metabolitów roślinnych, których zawartość może znacznie różnić się w poszczególnych częściach pierwiosnka. Jednak ilość każdej substancji zależy również od innych czynników, takich jak pora roku czy wybrany podgatunek dziurawca zwyczajnego. Generalnie jednak wszystkie części rośliny charakteryzują się dużą zawartością substancji aktywnych.

Korzenie pierwiosnka zawierają saponiny (około 5 do 10%), glikozydy, takie jak pierwiosnek i pierwiosnek, olejki eteryczne, garbniki, skrobię, cukier i wolumit. Są bogatsze w saponiny niż sam kłącze, a także znacznie przewyższają ilość tych substancji w wiesiołku wyższym. Kwiaty zawierają również saponiny, olejki eteryczne, glikozydy prymwerynę i pierwiosnkę, flawonoidy i flawony, karoten, enzym prymwerozydazę, a nawet witaminę C.

Należy jednak pamiętać, że wiesiołek może mieć różną zawartość saponin w ciągu roku. Pierwsze maksimum przypada na okres przed lub w momencie kwitnienia, drugie jesienią (lub wczesną zimą). Jest mało prawdopodobne, aby sposób i częstotliwość nawożenia miały w tym przypadku znaczący wpływ.

Jakie są właściwości lecznicze wiesiołka?

Udało Ci się zerwać kwiaty lub płatki pierwiosnków i teraz na próżno zastanawiasz się, do czego tak naprawdę pierwiosnek się nadaje? Biorąc pod uwagę właściwości tej szeroko rozpowszechnionej rośliny, odpowiedź z pewnością Cię nie zaskoczy. Jest to bardzo ceniona roślina lecznicza, której kwiaty, liście, kłącza i korzenie były stosowane przez ludzi od niepamiętnych czasów w leczeniu różnych dolegliwości. Ponadto jest to także jedna z roślin, która znalazła zastosowanie w produkcji leków.

Jeśli chodzi o wpływ wiesiołka na zdrowie człowieka, w postaci herbaty stosowany jest on np. jako lek na przeziębienie. Ponadto jest również przydatny przy stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, astmie czy zapaleniu oskrzeli. Wspomaga prawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego, ułatwia odkrztuszanie, a także pełni funkcję wykrztuśną, co oznacza, że zioło ułatwia organizmowi pozbycie się śluzu.

Ekstrakt z wiesiołka znany jest także ze swoich właściwości antyoksydacyjnych, dzięki czemu wypłukuje z organizmu różne szkodliwe substancje. Na przykład pomaga przy bólach głowy i stawów, wzmacnia serce, a napar z wiesiołka może działać moczopędnie lub przeczyszczająco. Dlatego niektórzy ludzie używają wiesiołka do zwalczania kamieni pęcherza moczowego i chorób pęcherza.

Co gorsza, wiesiołek dwuletni działa również uspokajająco, dlatego czasami zaleca się go osobom zmagającym się z napięciem nerwowym, bólami głowy pochodzenia nerwowego czy bezsennością. Według niektórych ekstrakt z wiesiołka może także działać wspomagająco u osób cierpiących na epilepsję. Ponadto korzystnie wpływa na psychikę, zapobiegając stanom melancholii i podobno wprawiając pacjenta w dobry nastrój.

Jeśli chodzi o inne zastosowania, wiesiołek jest również przydatny w niektórych przypadkach jako środek przeciwreumatyczny, ponieważ działa przeciwzapalnie i przeciwzapalnie. Dodatkowo wspomaga wchłanianie siniaków i nieprzyjemnych stłuczeń, wygładza zmarszczki i korzystnie wpływa na naszą skórę. Oczyszcza i napina skórę, dzięki czemu zioło znalazło zastosowanie także w przemyśle kosmetycznym.

Jednak ludzie pytają również, czy wiesiołek może powodować skutki uboczne i jakie one mogą być. Jeśli chcesz stosować go również w celach leczniczych, pamiętaj, że powinieneś to robić tylko przez krótki czas i w mniejszych dawkach. Tak naprawdę zwiększone spożycie wiesiołka może powodować zmiany ciśnienia krwi, podrażnienie przewodu pokarmowego, biegunkę lub wymioty. Zdecydowanie nie zaleca się stosowania go w okresie ciąży i karmienia piersią.

Jakie są wiosenne zastosowania pierwiosnków?

Jeśli chcesz wykorzystać wiesiołek do celów leczniczych, najlepiej wyhoduj go samodzielnie w ogrodzie lub zostaw co najmniej dwa do trzech kwiatów na każdej otaczającej roślinie, aby każda roślina mogła się sama zasiać. Choć duża ilość substancji aktywnych znajduje się głównie w korzeniach pierwiosnka, nigdy nie należy ich wykopywać i zbierać w naturze.

Kwiat i kielich zbiera się przez cały okres kwitnienia, od marca do maja. Części podziemne zbierano wówczas głównie wiosną lub jesienią, kiedy charakteryzowały się największą zawartością substancji aktywnych. Następnie roślinę suszy się w cieniu lub w temperaturze do 35°C. Kwiaty po wysuszeniu powinny zachować charakterystyczny żółty kolor i miodowy zapach, a korzenie nabrać anyżkowego smaku. Należy uważać na długotrwałe przechowywanie, które prowadzi do utraty substancji aktywnych.

Chociaż jest to przede wszystkim popularne zioło lecznicze, może również urozmaicić przepisy z wiesiołka stosowane w kuchni czeskiej i zagranicznej. W średniowieczu ludzie uprawiali wiesiołek w swoich ogrodach i wykorzystywali jego kwiaty lub liście do urozmaicenia swojej diety, zwłaszcza do przygotowania smacznych sałatek. Jednak do dziś pierwiosnkami doprawia się wiele potraw i napojów. W szczególności obejmują one:

• natka pietruszki na kaszel,
• wino pietruszkowe,
• cukierek z pietruszką,
• marmolada z pietruszki,
• syrop pietruszkowy.

Oprócz tego jednak w przeszłości kwiaty jedzono również same z miodem i doprawiano różnymi specjałami, takimi jak ocet czy miód pitny. Jednak wiesiołek znalazł również zastosowanie jako składnik aromatyzujący zalewy marynowanej. W wielu kuchniach zagranicznych (np. Hiszpanii czy Anglii) zioło to do dziś odgrywa ważną rolę.

Ponieważ pierwiosnek jest jedną z pierwszych roślin kwitnących wiosną, jest jednym z ulubionych motywów kojarzonych ze Świętami Wielkanocnymi. Ludzie przedstawiają go na różnych kartkach i obrazkach wielkanocnych, a nawet na naklejkach. U starożytnych Słowian pasternak był atrybutem boga Peruna, natomiast w chrześcijaństwie kojarzono go ze św. Piotrem.

Starożytni Grecy i Celtowie używali pietruszki do przygotowania eliksiru miłosnego. W Anglii pod kołyskami noworodków umieszczano trzynaście płatków, aby zapobiec ich zabraniu przez wróżki. Czasami w domach i stodołach wieszano także bukiety pierwiosnków, aby chronić mieszkańców i zwierzęta gospodarskie przed wróżkami. Jednak według legend słowiańskich i niemieckich pietruszka otwiera także drogę do ukrytych skarbów. Oczywiście pełni także funkcję ozdobną na łąkach, w parkach i ogrodach.

Jak uprawiać pierwiosnki?

Chciałbyś posadzić tę śliczną roślinę w swoim ogrodzie i zastanawiasz się jak pierwiosnek radzi sobie z wiosenną uprawą na naszym terenie? W takim razie mamy dla Ciebie raczej dobrą wiadomość. Rośliny te można uprawiać w ogrodzie, na balkonach, a nawet w mieszkaniu. Najpopularniejsze odmiany to te o kwiatach czerwonych, miodowych lub fioletowych, które nadają się również do sadzenia grupowego.

Pierwiosnki lubią półcień i dobrze przepuszczalne, pożywne gleby ogrodowe, które zwykle są bardziej suche. Należy jednak uważać na słabo przepuszczalne gleby, które mają tendencję do podmoknięcia, co prowadzi do gnicia korzeni. Wysiew nasion często odbywa się jesienią, bezpośrednio w docelowym siedlisku, aby nasiona mogły przejść naturalną stratyfikację. Można je jednak również rozwarstwiać w lodówce i wstępnie hodować w domu.

Zastanawiasz się, jak często podlewać pietruszkę? Chociaż pierwiosnki dobrze znoszą suszę, nigdy nie należy dopuścić do całkowitego wyschnięcia gleby podczas gorących letnich dni. Dlatego podlewaj roślinę od czasu do czasu, pamiętaj o regularnym nawożeniu i usuwaniu martwych pędów, co nagrodzi wiesiołek większą ilością kwiatów. Pielęgnacja zimowa nie jest konieczna, ponieważ wiesiołek dobrze znosi mróz.

Jeśli zamierzasz uprawiać pierwiosnki w doniczce, kup roślinę, która dopiero zaczyna kwitnąć. Umieść go w chłodniejszym, jasnym miejscu (na przykład na parapecie w nieogrzewanym pomieszczeniu). Jeśli nie zamarznie, możesz go również wystawić na zewnątrz i później wnieść z powrotem do środka. Podlewaj ostrożnie, aby uniknąć zalania. Regularnie usuwaj także martwe łodygi kwiatowe i pożółkłe liście.

A co z pierwiosnkami po kwitnieniu? Jeśli masz ogród, możesz przesadzić pierwiosnki na rabatę wieloletnią, skalniak lub staw. Idealnie byłoby, gdyby znajdowało się w półcienistym lub słonecznym miejscu, ale roślina nie powinna być narażona na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Gleba powinna być pożywna i nawożona. Jeśli nie masz ogrodu, po przekwitnięciu przesadź wiesiołek do świeżej gleby, regularnie podlewaj i chroń przed mrozem na zimę.